Arjuna’s Inner Struggle - 01 - 03

The Shloka

———

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् ।

व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥

———

પશ્યૈતાં પાણ્ડુપુત્રાણામાચાર્ય મહતીં ચમૂમ્ ।

વ્યુઢાં દ્રુપદપુત્રેણ તવ શિષ્યેણ ધીમતા ॥

———

Paśyaitāṁ Pāṇḍuputrāṇāmācārya mahatīṁ camūm ।

Vyūḍhāṁ Drupada-putreṇa tava śiṣyeṇa dhīmatā ॥

———

Meaning / Summary

આ શ્લોક યુદ્ધની શરૂઆતમાં કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધભૂમિ પરના તણાવ અને પાત્રોના જટિલ સંબંધોને પ્રગટ કરે છે. દુર્યોધન દ્રોણાચાર્યને તેમના શિષ્ય (પાંડવો) અને તેમના શત્રુના પુત્ર (ધૃષ્ટદ્યુમ્ન) દ્વારા નિર્મિત થયેલી શક્તિશાળી સેનાની યાદ અપાવીને તેમને ઉશ્કેરે છે. આ વાક્યરચના દ્રોણાચાર્યના ભૂતકાળના કર્મોના પરિણામો અને કર્મની ગતિને દર્શાવે છે. તે દુર્યોધનની ચાતુર્યપૂર્ણ અને કટાક્ષભરી પ્રકૃતિ પણ દર્શાવે છે.

હે ગુરુદેવ, પાંડુપુત્રોની આ વિશાળ સેનાને જુઓ, જે તમારા જ બુદ્ધિમાન શિષ્ય, દ્રુપદના પુત્ર ધૃષ્ટદ્યુમ્ન દ્વારા વ્યૂહબદ્ધ કરવામાં આવી છે.

દુર્યોધન દ્રોણાચાર્યને પાંડવોની વિશાળ સેના જોવાનું કહે છે, જે તેમના જ બુદ્ધિમાન શિષ્ય અને કટ્ટર શત્રુ દ્રુપદના પુત્ર ધૃષ્ટદ્યુમ્ન દ્વારા વ્યૂહબદ્ધ કરવામાં આવી છે. આમાં દુર્યોધનનો ગુરુને ઉશ્કેરવાનો અને વર્તમાન પરિસ્થિતિની ગંભીરતાનો અહેસાસ કરાવવાનો હેતુ છુપાયેલો છે.

આ શ્લોકમાં, કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધભૂમિ પર, દુષ્ટ દુર્યોધન પોતાના ગુરુ દ્રોણાચાર્યને સંબોધે છે. તે દ્રોણાચાર્યને કહે છે કે તેઓ પાંડવોની વિશાળ અને સુવ્યવસ્થિત સેનાને ધ્યાનપૂર્વક જુએ. દુર્યોધન અહીં એક મહત્વપૂર્ણ વાત પર ભાર મૂકે છે કે આ સેનાને કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિએ નહીં, પરંતુ દ્રુપદના પુત્ર ધૃષ્ટદ્યુમ્ન દ્વારા વ્યૂહબદ્ધ કરવામાં આવી છે. દુર્યોધન જાણી જોઈને ધૃષ્ટદ્યુમ્નને ‘તમારા જ બુદ્ધિમાન શિષ્ય’ તરીકે સંબોધે છે, કારણ કે ધૃષ્ટદ્યુમ્ન ભલે દ્રોણાચાર્યના શિષ્ય હતા, પરંતુ તેઓ દ્રોણાચાર્યના કટ્ટર શત્રુ દ્રુપદના પુત્ર હતા અને તેમનો જન્મ જ દ્રોણાચાર્યનો વધ કરવા માટે થયો હતો. આથી, દુર્યોધન દ્રોણાચાર્યને તેમની જ ભૂતકાળની ક્રિયાઓ અને તેના પરિણામોની યાદ અપાવીને તેમને ઉશ્કેરવાનો પ્રયાસ કરે છે.

This verse immediately establishes the tension and complex relationships among the characters on the battlefield of Kurukshetra at the outset of the war. Duryodhana provokes Dronacharya by reminding him of the powerful army formed by his own disciples (the Pandavas) and the son of his arch-enemy (Dhrishtadyumna). This phrasing highlights the consequences of Dronacharya’s past actions and the intricate workings of karma. It also reveals Duryodhana’s cunning and sarcastic nature.

O Teacher, behold this mighty army of the sons of Pandu, which has been arrayed by your intelligent disciple, the son of Drupada.

Duryodhana instructs Dronacharya to observe the mighty Pandava army, which has been strategically arrayed by his own intelligent disciple and sworn enemy, Drupada’s son Dhrishtadyumna. This reflects Duryodhana’s intent to provoke his guru and highlight the seriousness of the present situation.

In this verse, on the battlefield of Kurukshetra, the wicked Duryodhana addresses his guru, Dronacharya. He urges Dronacharya to carefully observe the vast and well-arranged army of the Pandavas. Duryodhana deliberately emphasizes that this army has been strategically arranged not by just anyone, but by Dhrishtadyumna, the son of Drupada. Duryodhana pointedly refers to Dhrishtadyumna as ‘your intelligent disciple’ because, although Dhrishtadyumna was indeed a student of Dronacharya, he was also the son of Drupada, Dronacharya’s sworn enemy, and was born specifically to slay Dronacharya. Through these words, Duryodhana attempts to instigate Dronacharya by reminding him of his past actions and their ironic consequences.

Sentence - 1

———

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् ।

———

Meaning

હે ગુરુદેવ, પાંડુપુત્રોની આ વિશાળ સેનાને જુઓ.

O Teacher, behold this mighty army of the sons of Pandu.

Meaning of Words

पश्य		પશ્ય		Paśya
જુઓ, નિહાળો કોઈ વસ્તુ અથવા વ્યક્તિને ધ્યાનપૂર્વક જોવા, અવલોકન કરવા, અથવા નિરીક્ષણ કરવા માટેનો આદેશ.			See, behold, observe An imperative command to look at, observe, or notice something or someone with attention.
एतां		એતાં		Etām
આ, આને નજીકમાં રહેલી અથવા નિર્દેશિત થતી વસ્તુ અથવા વ્યક્તિ માટે વપરાતો સર્વનામ.			This, this one A demonstrative pronoun referring to something or someone near or being indicated.
पाण्डुपुत्राणाम्		પાણ્ડુપુત્રાણામ્		Pāṇḍuputrāṇām
પાંડુપુત્રોની, પાંડવોની પાંડુના પુત્રો, એટલે કે પાંડવોનો સંદર્ભ આપે છે. પાંડુ હસ્તિનાપુરના રાજા હતા અને યુધિષ્ઠિર, ભીમ, અર્જુન, નકુલ અને સહદેવના નામમાત્ર પિતા હતા. જોકે તેઓ દેવીય શક્તિઓ દ્વારા જન્મેલા હતા, તેઓ પાંડુના પુત્રો તરીકે ઓળખાતા હતા. દુર્યોધન આ શબ્દનો ઉપયોગ તેમની વંશાવળી પર ભાર મૂકવા માટે કરે છે અને કદાચ દ્રોણને સૂક્ષ્મ રીતે ટોણો મારવા માટે કે જેઓ પાંડવોના શિક્ષક હતા, છતાં હવે તેમની વિરુદ્ધ લડી રહ્યા છે.			Of the sons of Pandu, of the Pandavas Refers to the sons of Pandu, namely the Pandavas (Yudhishthira, Bhima, Arjuna, Nakula, and Sahadeva). Pandu was the nominal father of the Pandavas. Although they were conceived by divine intervention, they were considered his sons. Duryodhana uses this term to emphasize their lineage and perhaps to subtly mock Drona, who was their teacher, yet now fighting against them.
आचार्य		આચાર્ય		Ācārya
હે આચાર્ય, હે ગુરુદેવ શિક્ષક, ગુરુ અથવા આદરણીય માર્ગદર્શક માટેનું સંબોધન. અહીં દ્રોણાચાર્યને સંબોધવામાં આવે છે, જેઓ કૌરવો અને પાંડવો બંનેના શસ્ત્રવિદ્યાના ગુરુ હતા. દુર્યોધન તેમને આદરપૂર્વક સંબોધે છે પરંતુ કટાક્ષના સૂક્ષ્મ સંકેત સાથે, એમ સૂચવીને કે દ્રોણના પોતાના જ શિક્ષણથી પાંડવો પ્રબળ વિરોધીઓ બન્યા છે.			O Teacher, O Preceptor A respectful address for a teacher, guru, or revered preceptor. Here, it refers to Dronacharya, who was the royal guru in warfare for both the Pandavas and the Kauravas. Duryodhana addresses him respectfully but with a subtle hint of sarcasm, implying that Drona’s own teaching has made the Pandavas formidable opponents.
महतीं		મહતીં		Mahatīm
વિશાળ, મોટી, ભવ્ય કદ, શક્તિ અથવા મહત્વમાં ખૂબ મોટું, વિરાટ અથવા પ્રચંડ.			Great, large, vast, mighty Of considerable size, extent, or intensity; immense or powerful.
चमूम्		ચમૂમ્		Camūm
સેનાને, સૈન્યને, ફોજને સૈનિકોના એક મોટા જૂથને, લશ્કરી દળને.			Army, host, force A large organized body of armed personnel trained for war; a military force.

Sentence - 2

———

व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥

———

Meaning

જે તમારા જ બુદ્ધિમાન શિષ્ય, દ્રુપદના પુત્ર દ્વારા વ્યૂહબદ્ધ કરવામાં આવી છે.

which has been arrayed by your intelligent disciple, the son of Drupada.

Meaning of Words

व्यूढां		વ્યુઢાં		Vyūḍhām
રચાયેલી, ગોઠવાયેલી, વ્યૂહરચના કરાયેલી સૈન્યના વ્યૂહમાં ગોઠવાયેલું, યુદ્ધ માટે વ્યવસ્થિત રીતે તૈયાર કરાયેલું.			Arrayed, strategically formed, arranged Arranged or drawn up in a military formation; systematically prepared for battle.
द्रुपदपुत्रेण		દ્રુપદપુત્રેણ		Drupada-putreṇa
દ્રુપદના પુત્ર દ્વારા પંચાલના રાજા દ્રુપદના પુત્ર, ધૃષ્ટદ્યુમ્ન દ્વારા. ધૃષ્ટદ્યુમ્નનો જન્મ યજ્ઞમાંથી દ્રોણાચાર્યના અપમાનનો બદલો લેવા માટે થયો હતો. તેઓ દ્રોણાચાર્યના કટ્ટર શત્રુ હતા અને દ્રોણનો વધ કરવા માટે નિયતિબદ્ધ હતા. દુર્યોધન આ વાતનો ઉલ્લેખ કરે છે કારણ કે ધૃષ્ટદ્યુમ્ન પોતે દ્રોણાચાર્યના શિષ્ય હતા (જોકે શત્રુતાના હેતુ માટે).			By the son of Drupada Refers to Dhrishtadyumna, the son of Drupada, the King of Panchala. Dhrishtadyumna was born from a yagna specifically to avenge Drupada’s humiliation by Dronacharya and was destined to kill Dronacharya. Duryodhana’s mention of him is significant because Dhrishtadyumna, ironically, was Dronacharya’s own student (though for a hostile purpose).
तव		તવ		Tava
તમારા, આપના બીજી વ્યક્તિ સાથે સંબંધ દર્શાવતો સર્વનામ.			Your, of yours A possessive pronoun indicating relationship with the second person.
शिष्येण		શિષ્યેણ		Śiṣyeṇa
શિષ્ય દ્વારા, વિદ્યાર્થી દ્વારા ગુરુ પાસેથી જ્ઞાન અથવા કૌશલ્ય પ્રાપ્ત કરનાર વ્યક્તિ. અહીં તે ધૃષ્ટદ્યુમ્નનો ઉલ્લેખ કરે છે, જે દ્રોણાચાર્યનો શિષ્ય હતો, છતાં તેમનો નિયતિબદ્ધ હત્યારો હતો. દુર્યોધન આ વિરોધાભાસને પ્રકાશિત કરે છે, કદાચ દ્રોણને છંછેડવા માટે, તેમને યાદ અપાવવા કે તેમના પોતાના જ શિક્ષણથી તેમના શત્રુને સશક્ત બનાવ્યા છે.			By the disciple, by the student A person who has learned from a teacher or master. Here, it refers to Dhrishtadyumna, who was a student of Dronacharya, despite being his destined slayer. Duryodhana highlights this irony, perhaps to needle Drona, reminding him that his own teaching has empowered his enemy.
धीमता		ધીમતા		Dhīmatā
બુદ્ધિશાળી, પ્રજ્ઞાવાન, હોશિયાર તીવ્ર બુદ્ધિ, સમજણ અથવા શાણપણ ધરાવનાર. દુર્યોધન દ્વારા ધૃષ્ટદ્યુમ્ન માટે ‘ધીમતા’ શબ્દનો ઉપયોગ એ સ્વીકૃતિ છે કે ધૃષ્ટદ્યુમ્ન એક કુશળ યોદ્ધા અને વ્યૂહકાર છે, અને તે દ્રોણને સંકેત આપે છે કે દ્રોણની પોતાની બુદ્ધિનો ઉપયોગ તેમના શિષ્ય દ્વારા તેમની વિરુદ્ધ કરવામાં આવ્યો છે.			Intelligent, wise, sagacious, astute Possessing sharp intellect, understanding, or wisdom. Duryodhana’s use of ‘dhīmatā’ for Dhrishtadyumna is an acknowledgment of Dhrishtadyumna’s skill as a warrior and strategist, implying to Drona that Drona’s own intelligence has been turned against him by his disciple.

---