Arjuna’s Inner Struggle - 01 - 02

The Shloka

———

सञ्जय उवाच।

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।

आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥

———

સંજય ઉવાચ।

દૃષ્ટ્વા તુ પાણ્ડવાનીકં વ્યૂઢં દુર્યોધનસ્તદા ।

આચાર્યમુપસંગમ્ય રાજા વચનમબ્રવીત્ ॥

———

Sanjaya uvāca.

Dṛṣṭvā tu Pāṇḍavānīkaṁ vyūḍhaṁ Duryodhanastadā ।

Ācāryamupasaṅgamya rājā vacanamabravīt ॥

———

Meaning / Summary

આ શ્લોક મહાભારતના યુદ્ધના વાસ્તવિક વર્ણનની શરૂઆત છે. તે દુર્યોધનની માનસિકતાનો પ્રથમ સંકેત આપે છે - પાંડવોની સેનાની શક્તિ જોઈને તેની અંદર ભય અને ચિંતા પ્રગટ થાય છે. તે બતાવે છે કે યુદ્ધ શરૂ થતા પહેલા જ દુર્યોધન પાંડવોની તૈયારીથી પ્રભાવિત થાય છે, જેના કારણે તે પોતાના ગુરુ દ્રોણાચાર્ય પાસે સલાહ લેવા જાય છે. આ યુદ્ધની ગંભીરતા અને દુર્યોધનના પાત્રને પ્રસ્થાપિત કરે છે.

સંજયે કહ્યું: ત્યારે રાજા દુર્યોધને પાંડવોની વ્યૂહરચનાપૂર્વક ગોઠવાયેલી સેનાને જોઈને પોતાના ગુરુ (દ્રોણાચાર્ય) પાસે જઈને આ શબ્દો કહ્યા.

આ શ્લોકમાં સંજય રાજા ધૃતરાષ્ટ્રને કુરૂક્ષેત્રના યુદ્ધભૂમિનું વર્ણન કરતા કહે છે કે, કૌરવોનો રાજા દુર્યોધન પાંડવોની સુવ્યવસ્થિત અને વ્યૂહરચનાપૂર્વક ગોઠવાયેલી સેનાને જોઈને તરત જ પોતાના ગુરુ અને સેનાપતિ દ્રોણાચાર્યની પાસે જાય છે અને તેમની સાથે વાતચીત શરૂ કરે છે. આ દ્રશ્ય દુર્યોધનની ચિંતા અને પાંડવોની શક્તિ પ્રત્યેની તેની પ્રતિક્રિયા દર્શાવે છે.

દિવ્ય દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત સંજયે અંધ રાજા ધૃતરાષ્ટ્રને યુદ્ધભૂમિના દ્રશ્યો વર્ણવતા કહ્યું કે, પાંડવોની સેનાને ખૂબ જ સુવ્યવસ્થિત અને યુદ્ધ માટે સજ્જ વ્યૂહરચનામાં ગોઠવાયેલી જોઈને, કૌરવોના પ્રમુખ અને આ યુદ્ધના મુખ્ય પ્રેરક દુષ્ટ રાજા દુર્યોધન, તરત જ પોતાના ગુરુ અને સેનાપતિ દ્રોણાચાર્યની પાસે ગયો અને તેમને અમુક વાતો કહી. અહીં દુર્યોધનની ચિંતા અને પાંડવ સેનાની વ્યૂહરચનાની ગંભીરતા સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે.

This shloka marks the true commencement of the narrative of the Mahabharata war. It provides the first glimpse into Duryodhana’s mindset – a sense of apprehension and concern arises within him upon witnessing the strength and disciplined formation of the Pandava army. It highlights that even before the war officially begins, Duryodhana is visibly affected by the Pandavas’ preparations, prompting him to seek counsel from his guru, Dronacharya. This verse effectively sets the serious tone of the impending war and establishes Duryodhana’s character as one prone to anxiety despite his outward arrogance.

Sanjaya said: Then King Duryodhana, having seen the Pandava army arrayed in military formation, approached his teacher (Dronacharya) and spoke these words.

In this verse, Sanjaya describes the scene on the battlefield of Kurukshetra to King Dhritarashtra, stating that King Duryodhana, upon seeing the well-organized and strategically arrayed army of the Pandavas, immediately approached his preceptor and commander, Dronacharya, and began to speak to him. This verse sets the stage for Duryodhana’s subsequent assessment of the armies and his anxieties.

Sanjaya, endowed with divine vision, began to narrate the events on the battlefield to the blind King Dhritarashtra. He reported that at that moment, King Duryodhana, the eldest of the Kauravas and the instigator of the war, upon observing the army of the Pandavas meticulously arranged and deployed in a strategic military formation for battle, immediately approached his revered teacher and preceptor, Dronacharya, and began to speak to him. This verse sets the scene, highlighting Duryodhana’s immediate reaction and underlying concern upon seeing the formidable and well-organized Pandava forces.

Sentence - 1

———

सञ्जय उवाच।

———

Meaning

સંજયે કહ્યું.

Sanjaya said.

Meaning of Words

सञ्जय		સંજય		Sanjaya
સંજય રાજા ધૃતરાષ્ટ્રના સારથિ અને સલાહકાર, જેમને મહર્ષિ વ્યાસે યુદ્ધનું દિવ્ય દર્શન કરવાની શક્તિ આપી હતી જેથી તેઓ અંધ ધૃતરાષ્ટ્રને યુદ્ધની દરેક ઘટનાનું વર્ણન કરી શકે.			Sanjaya The charioteer and minister of King Dhritarashtra. He was granted divine vision by the sage Vyasa to witness and narrate the entire Kurukshetra war to the blind King Dhritarashtra, enabling the king to know the events in real-time.
उवाच		ઉવાચ		uvāca
બોલ્યા, કહ્યું ભૂતકાળમાં કોઈએ કંઈક કહ્યું હોય તે દર્શાવતો શબ્દ. અહીં, સંજય રાજા ધૃતરાષ્ટ્રને કહે છે.			said, spoke A verb in the past tense, meaning “said” or “spoke.” It indicates that Sanjaya is now speaking to King Dhritarashtra, providing his account of the events.

Sentence - 2

———

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।

———

Meaning

પાંડવોની વ્યૂહરચનાપૂર્વક ગોઠવાયેલી સેનાને જોઈને ત્યારે દુર્યોધન.

Having seen the Pandava army arrayed in formation, Duryodhana then.

Meaning of Words

दृष्ट्वा		દૃષ્ટ્વા		dṛṣṭvā
જોઈને, જોયા પછી ‘જોવું’ ક્રિયાપદનું કૃદંત રૂપ, જે દર્શાવે છે કે જોવાની ક્રિયા પૂરી થયા પછી બીજી ક્રિયા શરૂ થઈ.			having seen, after seeing A past participle, meaning “having seen” or “after perceiving.” It signifies the completion of the act of seeing before the subsequent action begins.
तु		તુ		tu
પણ, તો			but, indeed, however
पाण्डवानीकम्		પાણ્ડવાનીકમ્		Pāṇḍavānīkam
પાંડવોની સેના, પાંડવ સેના ‘પાંડવ’ એટલે પાંડુના પુત્રો અને ‘અનીકમ્’ એટલે સેના. પાંડવો યુધિષ્ઠિર, ભીમ, અર્જુન, નકુલ અને સહદેવ હતા, જેઓ હસ્તિનાપુરના સિંહાસનના કાયદેસરના વારસદાર હતા.			the Pandava army, the army of the Pandavas A compound word: ‘Pāṇḍava’ refers to the sons of King Pandu (Yudhishthira, Bhima, Arjuna, Nakula, and Sahadeva), who were the rightful heirs to the throne of Hastinapura. ‘Anīkam’ means army or host. So, it denotes the military force assembled by the Pandavas.
व्यूढम्		વ્યૂઢમ્		vyūḍham
વ્યૂહરચનાપૂર્વક ગોઠવાયેલું, વ્યૂહબંધ રીતે ગોઠવેલી, રચના કરેલી સેનાને યુદ્ધ માટે ચોક્કસ વ્યૂહરચના (ફોર્મેશન) માં ગોઠવવી, જેથી તેની શક્તિ અને અસરકારકતા વધે.			arrayed, arranged in military formation, marshaled Refers to an army being strategically arranged or deployed in a specific military formation for battle. This indicates that the Pandava army was not just a crowd, but a disciplined force ready for combat.
दुर्योधनस्		દુર્યોધનઃ		Duryodhanaḥ
દુર્યોધન રાજા ધૃતરાષ્ટ્રના સો પુત્રોમાંથી સૌથી મોટો અને કૌરવોનો મુખ્ય નેતા. મહાભારતના યુદ્ધનું મુખ્ય કારણ તેની લોભી વૃત્તિ, ઈર્ષ્યા અને અન્યાયી વર્તન હતું.			Duryodhana The eldest of the hundred sons of King Dhritarashtra and the principal leader of the Kauravas. He was known for his extreme ambition, jealousy, and unrighteous actions (adharma), which ultimately led to the Kurukshetra war.
तदा		તદા		tadā
ત્યારે, તે સમયે ભૂતકાળમાં કોઈ ચોક્કસ સમયે બનેલી ઘટના દર્શાવવા માટે વપરાય છે. અહીં, પાંડવ સેના જોયા પછી તરત જ.			then, at that time An adverb indicating “then” or “at that moment.” It signifies the immediate temporal consequence of seeing the Pandava army.

Sentence - 3

———

आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥

———

Meaning

ગુરુ (દ્રોણાચાર્ય) પાસે જઈને રાજા (દુર્યોધન) આ શબ્દો બોલ્યા.

Having approached the teacher, the king spoke words.

Meaning of Words

आचार्यम्		આચાર્યમ્		Ācāryam
ગુરુને, શિક્ષકને અહીં તે ગુરુ દ્રોણાચાર્યનો ઉલ્લેખ કરે છે, જેઓ કૌરવો અને પાંડવો બંનેના શસ્ત્રવિદ્યાના ગુરુ હતા અને કૌરવ સેનાના સેનાપતિ હતા.			to the teacher, to the preceptor Here it refers specifically to Dronacharya, who was the revered teacher (preceptor) of both the Kauravas and the Pandavas in military arts and warfare. He was also a prominent general in the Kaurava army.
उपसङ्गम्य		ઉપસઙ્ગમ્ય		upasaṅgamya
પાસે જઈને, નજીક જઈને, સમીપ જઈને ‘ઉપસંગમ્’ એટલે નજીક જવું અથવા સંપર્ક કરવો. અહીં તે દર્શાવે છે કે દુર્યોધન દ્રોણાચાર્યની પાસે ગયા.			having approached, drawing near A gerund meaning “having approached” or “drawing near.” It describes the action of Duryodhana going up to Dronacharya.
राजा		રાજા		rājā
રાજા (દુર્યોધન) અહીં ‘રાજા’ શબ્દ દુર્યોધન માટે વપરાયો છે. ભલે તે ઔપચારિક રીતે રાજા નહોતો, પણ તેણે પોતાની જાતને હસ્તિનાપુરનો રાજા માની લીધો હતો અને કૌરવોના પક્ષનો મુખ્ય શાસક હતો.			the king (Duryodhana) In this context, “rājā” refers to Duryodhana. Although he was not formally crowned as the king of Hastinapura (Yudhishthira was the rightful heir), he acted as the de facto ruler of the Kaurava side and considered himself the supreme authority among his brothers.
वचनम्		વચનમ્		vacanam
વચન, શબ્દો, વાત કંઈક બોલવા માટે વપરાતા શબ્દો અથવા વાક્યો. અહીં તે દુર્યોધન જે કહેવા માંગે છે તે ઉલ્લેખ કરે છે.			words, speech, utterance Refers to spoken words, a statement, or an utterance. It signifies what Duryodhana is about to say.
अब्रवीत्		અબ્રવીત્		abravīt
બોલ્યો, કહ્યું ‘બ્રુ’ ધાતુનું ભૂતકાળનું રૂપ, જેનો અર્થ ‘બોલવું’ થાય છે.			spoke, said The past tense form of the verb ‘brū’ (to speak). It indicates that the king (Duryodhana) uttered words.

---